De zoektocht naar intrinsieke moraliteit

Dit is de eerste column in een reeks over moreel leiderschap: Morele leiders in de samenleving.

Columns die volgen gaan over professioneel moreel gedrag, inter-persoonlijke moraliteit en morele zelfsturing.

Morele leiders in de samenleving

Is het genoeg om moreel besef aan het individu over te laten, aan bestaande maatschappelijke structuren en systemen of hebben we in de samenleving morele leiders nodig? Leiders die de krachten in de samenleving analyseren, doorzien waarin de pijn en het onrecht schuilt en dan een strategie uitzetten naar een in hun ogen nodige weg tot verbetering? En zo ja, wat kenmerkt die leiders?

Wat maakt dat bijvoorbeeld iemand als de anti maffia rechter Giovanni Falcone in de jaren tachtig van de vorige eeuw op Sicilië opstaat en tegen alles in vasthoudt aan zijn strijd tegen de maffia, waarvan hij weet dat hij die met de dood gaat bekopen? Zou je deze rechters voor Italië morele leiders kunnen noemen? Het lijkt erop dat zij hun intelligentie en hun talent voor professionele innovatie hebben ingezet voor een zaak waar ze wat betreft hun persoonlijke leven niet alleen niet beter, maar zelfs veel slechter van werden.

Om de glans van de roem kan het hen in ieder geval niet zijn gegaan. Want het grote publiek lijkt ook nu nog met name aangetrokken te worden door de romantiek van de maffia zelf, gezien het succes van TV series, boeken en films over de maffia. Daar kan een antimaffia magistraat het niet om te doen zijn geweest. De uitstraling van Al Capone in Italiaans maatpak blijkt nog altijd begerenswaardiger voor het publiek dan Giovanni Falcone achter zijn bureau omringd met dossiers.

Vanuit een psychologisch standpunt

Maar zijn diegenen die zich bezighouden met de strijd tegen de maffia vanuit een psychologisch perspectief eigenlijk niet veel interessanter? Wat maakt dat zij niet meegaan met hun omgeving, maar die andere positie innemen? En geldt die onafhankelijke en mogelijk ook eenzame positie niet voor alle morele leiders in de samenleving?

Als je, om bij dit voorbeeld te blijven, Falcone een morele leider zou noemen, in dit geval in zijn gevecht op leven en dood tegen de maffia, wat betekent hij dan voor de samenleving? Als  je de beelden ziet van de woede en het verdriet van de Sicilianen bij de begrafenis van Giovanni Falcone in 1992, zou je zeggen heel erg veel.

Een enorme leegte blijft achter

Deze emoties laten zien wat Falcone werkelijk voor het volk betekend heeft en waar hij voor heeft gestaan. Als dit soort leiders wegvallen, laten ze een enorme leegte achter bij het gewone publiek en het is voor mensen tijdelijk onmogelijk ‘het moreel op te houden’. Dat is het verschil met de rouw om een overleden filmster of muziekster. Staat een filmster of muziekster ons van bovenaf onbereikbaar toe te blinken, een morele leider staat voor de weg naar verbetering van ons eigen lot. Waar zij naar toewerken, heeft een directe invloed op ons persoonlijke leven: op ons dagelijks leven of op onze waarden en overtuigingen met betrekking tot de samenleving waar we in leven. En als wij hen dan verliezen gedurende deze strijd of op deze weg, dan lijken we zelf tijdelijk de weg kwijt te zijn.

Leiders van de Hoop

Morele leiders in de samenleving leven de weg naar de verandering ook voor. Naar een andere wereld of naar een andere maatschappelijke realiteit. Zij zijn de leiders van de hoop en sterker nog, zij representeren die hoop voor ons.

Martin Luther King, Mahatma Gandhi en recenter Nelson Mandela: er zijn veel anderen geweest die de hoop op een betere versie van de werkelijkheid in de samenleving vertegenwoordigden. Ze hadden allemaal een intelligente en originele strategie om onrecht zichtbaar en voelbaar te maken, maar de kracht van hun leiderschap lag er toch ook in dat ze naar hun eigen waarden leefden.

Wat ons aantrekt in Nelson Mandela is niet alleen zijn volharding in zijn doel ondanks zijn gevangenschap, maar ook de waardigheid waarmee hij zijn tegenstanders tegemoet trad. Wat betreft Mahatma Gandhi is de consequente geweldloosheid van zijn methode een voorbeeld voor ons. En in het geval van Giovanni Falcone is naast zijn moedige en intelligente onderzoeksmethoden, de beheersing waarmee hij zijn beperkte bewegingsvrijheid verdroeg, voor ons bewijs van zijn uitzonderlijkheid.

Dit maakt het werkelijk voelbaar voor ons dat zij het niet voor persoonlijk gewin deden, maar dat bepaalde waarden diep in hen leefden die voor hen zo belangrijk waren, dat zij daarover geen compromis met hun omgeving wilden sluiten.

Tegen het directe eigenbelang in

Dit voorbeeldgedrag lijkt voor ons als burgers nodig om iemand als een morele leider te erkennen. Naast het resultaat van hun strategie om de samenleving te verbeteren, is het hun voorbeeldgedrag zelf dat dat we als authentiek herkennen. Want zij blijven dit gedrag volhouden, ondanks dat de omstandigheden zo moeilijk zijn. Dit onderscheidt de morele leider van de succesvolle zakenman of politicus die we voornamelijk beoordelen op resultaten en successen. Giovanni Falcone, Martin Luther King en Nelson Mandela worden echter ook bewonderd om hun authentieke gedrag dat tegen hun directe eigenbelang inging.

Ik vermoed dat wij – als samenleving – deze leiders erg hard nodig hebben om ons op het individuele vlak verbonden te voelen met de samenleving.

De rol van het publiek

‘Er is momenteel een grote behoefte aan moreel leiderschap’. Deze uitspraak, in deze of een andere vorm is hoorbaar op bijvoorbeeld social media. De verzuchtingen komen vaak na incidenten waarbij het vertrouwen in de leiders van een organisatie, in de politici van een land of in de grondslagen van de samenleving lijkt beschaamd.

• Het rechtsgevoel van mensen die bovenstaande uitspraak doen, lijkt aangetast. Of we missen in leiders, waaronder politici, wat zo mooi ‘gravitas’ wordt genoemd. ( ‘een ernstige en waardige persoonlijkheid met diepgang. ‘(bron Wikipedia).
• Lijden we als samenleving onder de ervaren oppervlakkigheid van onze leiders? Missen we integriteit in onze leiders? (Integriteit: De persoon beschikt over een intrinsieke betrouwbaarheid, zegt wat hij doet, en doet wat hij zegt, heeft geen verborgen agenda en veinst geen emoties.” (Bron: Wikipedia).)
• Hebben we zelf te veel in succesvolle leiders geloofd en te weinig gewicht gegeven aan leiders met gedrag waar we een voorbeeld aan kunnen nemen? En waarom?
• Hebben we niet zelf alleen maar financieel en innovatief succes, beroemdheid en het aantal volgers als maat der dingen genomen? En zouden we wat dit betreft als publiek een verschil kunnen maken?

Hoop vertegenwoordigen

De anti maffiarechters leken gegrepen door herstel van rechtvaardigheid zelf.  Verleid door het beeld van Italië waar men vrij van de angst en terreur kan leven die veroorzaakt wordt door een deel van de eigen bevolking. Mogelijk ontstonden er in de strijd die ze voerden onderling sterke vriendschappen en banden die ook persoonlijke en professionele bevrediging gaven. Maar dit kon nooit opwegen tegen het verlies van vermoorde collega’s, het afgeschermde leven (la vita blindata) dat ze moesten leven en de voortdurende dooddreiging.

Wat betreft Giovanni Falcone heb ik zelf de conclusie getrokken dat hij diep van binnen heeft begrepen dat wanneer hij de strijd tegen de maffia zou staken, het volk van Sicilië alle hoop op een bevrijding van de maffia voor altijd zou verliezen. En hen die hoop ontnemen, daar had hij waarschijnlijk niet mee kunnen leven.